در چند دهه اخیر همراه با رشد سریع جمعیت، بالا رفتن قیمت زمین، افزایش تاثیر مخرب ساخت و ساز بر محیط‌زیست و تحولات اساسی در ارتباطات اجتماعی انسانها، سبک و سیاق جدیدی برای زندگی در شهرها به وجود آمده که تاثیری مستقیم بر معماری و شهرسازی گذاشته است. به دنبال این موضوع، معماران در سراسر دنیا به دنبال راهکارهایی در طراحی هستند تا بتواننند با وجود محدودیتها و چالشهای گوناگون، فضاهایی با حداکثر کارایی را در اختیار مردم قرار دهند.
فرآیند طراحی فضا فارغ از نوع کاربری آن، همیشه با اولویت رفع نیازهای کاربران صورت گرفته است اما اخیرا موضوعاتی نظیر انعطاف‌پذیری، محصوریت، مشمولیت، هوشمندی و آگاهی نسبت به محیط‌زیست، تعیین‌کننده‌ترین موضوعات در روند طراحی‌های معماری و شهرسازی هستند.
مطلب پیشنهادی: معماری ساختمان
مسائل و چالشهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در قرن 21 نحوه زندگی انسانها در کنار یکدیگر در جوامع مختلف را متحول کرده است و پیشبینی میشود تا سال 2030 بیش از 60% جمعیت کره زمین در شهرها مستقر شوند که این به معنای افزایش نیاز به فضای معیشت در محیط متراکم شهری میباشد.
خانه یکی از فضاهایی است که انسانها بخش زیادی از شبانه روز را در آن سپری میکنند. باید توجه کرد که خانه تنها چند اتاق خواب و یک آشپزخانه نیست. بلکه محلی است که انسان پس از ساعتها کار، به آن پناه برده و خانواده و دوستانش را در کنار خود جمع میکند. بنابراین چگونگی طراحی این فضا به دلیل ارتباط با جنبه های مختلف زندگی انسان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به دلیل تراکم بالای جمعیت به ویژه در کلانشهرها، دیگر همانند گذشته امکان ساخت خانه های ویلایی با متراژ بالا وجود نداشته و حرکت عمودی شهرها، تنها راه حل مهندسان، طراحان و برنامه ریزان شهری برای جای دادن جمعیت است. آسمان خراش ها، آپارتمانها و مجتمع های مسکونی، مهمترین گونه های مسکن در شهرها محسوب میشوند. در این میان معماری خانه‌های آپارتمانی به دلیل محدودیتهای کمتری که نسبت به دو گروه دیگر دارند، بسیار رایج بوده و به وفور در نقاط مختلف شهر ساخته میشوند.
در ادامه این نوشتار به یکی از جدیدترین معماری خانه‌های آپارتمانی واقع در تهران که توسط استودیو معماری کالبد طراحی و اجرا شده است، پرداخته خواهد شد. در این پروژه که یکی از فینالیستهای مسابقه معماری LOOP design Awards در سال 2021 نیز محسوب میشود، تلاش شده است تا نیازهای ساکنان با رویکردی نوین و پیشبینی فضاهای متنوعی برای افزایش تعاملات اجتماعی در عین حفظ حریم هر خانواده، برطرف شود.
ساختمان مسکونی قیطریه؛ درون‌گرایی در عین یکپارچگی با سایت
موقعیت مکانی: تهران، قیطریه
معمار مسئول: محمد رحیمی زاده
تاریخ طراحی: 2018
تاریخ ساخت: 2021
تعداد طبقات: 7 طبقه مسکونی (6 واحدی) + سه طبقه فضاهای عمومی
پروژه معماری آپارتمان مسکونی قیطریه، یکی از پروژه‌های دفتر معماری کالبد در فضای متراکم شهر تهران واقع در خیابان قیطریه است. در این پروژه به عنوان نمونه ای از معماری خانه‌های آپارتمانی از مدول‌هایی استفاده شده است که توسط ریتم و توازن آنها بتوان با ساختمان‌های همسایه بیشترین میزان همخوانی و یکپارچگی را برقرار کرد.
اسکلت از پیش ساخته شده
یکی از مهمترین چالشهای پروژه قیطریه وجود اسکلت از پیش ساخته شده در محل سایت بود که نه تنها محدودیت‌هایی در طراحی واحدها ایجاد می‌کرد بلکه به دلیل وجود دیوارهای برشی در نما، بر فرم کلی ساختمان و محل گشودگی‌ها نیز تاثیر زیادی داشت. با این وجود طراحی پروژه به نحوی انجام شد که نه تنها معضلات اسکلت ساخته شده را برطرف کرد، بلکه با استفاده حداکثر از متریال همگون با بافت ساختمان‌های مجاور بیشترین هماهنگی با بستر و معماری خانه‌های آپارتمانی همسایه ایجاد شد.
مطلب پیشنهادی: طراحی برج مسکونی
سایت متراکم
ساختمان قیطریه در منطقه‌ای متراکم و مسکونی واقع شده و بناهای مجاور، هر یک سبک و سیاق مخصوصی دارند. بررسی دقیق هر یک از این ساختمان‌ها و ویژگیهای سایت، یکی از حیاتی‌ترین مراحل پیش از آغاز طراحی بود و هندسه بنا، محل بازشوها و سایر نکات طراحی در راستای برداشت‌های انجام شده از بناهای همسایه و سایت شکل گرفت.
دسترسی
از عمده‌ترین مشکلات شهرها، به ویژه تهران، تامین پارکینگ کافی و مناسب و تعریف دسترسی (ورودی و خروجی) مجزا برای ساختمان و به سمت پارکینگ است. در معماری خانه‌های آپارتمانی یکی از تعیین‌کننده‌ترین مسائل پروژه، طراحی فضای مربوط به پارکینگ آن است. در پروژه قیطریه با تعبیه یک نیم‌طبقه علاوه‌بر تامین فضای پارکینگ بهینه، از شیب شدید سایت به بهترین نحو استفاده شده است.
مطلب پیشنهادی: معماری مدرن آپارتمان
در مرحله اول طراحی با توجه به محدودیتهای نام برده، شبکه‌ای مدولار تعریف شد. این شبکه تا روی نمای ساختمان ادامه پیدا کرده و با قطع هر طبقه، بر روی نما ماژول‌هایی می‌سازد که جهت ایجاد فضای مورد نیاز تراس و حفظ حریم هر واحد، یکی در میان به مقدار یکسان دارای بیرون‌زدگی است. جابه‌جایی این ماژول‌ها تقسیمات یکپارچه و پیوسته‌ای ایجاد کرده و از طرفی حذف تعدادی از این مدول‌ها باعث برقراری ارتباط بین دو قسمت نما میشود.
در طراحی پلان نیز با تکرار مدول‌ها، واحد‌هایی با کیفیت فضایی متفاوت شکل گرفته است که هر یک دسترسی جداگانه و مجزا به مشاعات و سه آسانسور تعریف شده برای این آپارتمان دارند. جلوگیری از انتقال صدا به داخل خانه ها یکی از مهمترین چالشها در طراحی و معماری خانه‌های آپارتمانی است که در پروژه قیطریه عملکرد فضای مشاع میان واحدها به عنوان عایق صدا یکی از مهمترین نوآوریها در پاسخ به این چالش محسوب میشود.
در معماری خانه‌های آپارتمانی انتخاب مصالح نقش ویژه‌ای در روند طراحی ایفا میکند. آپارتمان قیطریه در بافتی مسکونی واقع شده است و بلوک‌های همسایه دارای معماری نسبتا قدیمی‌تری هستند. به منظور ایجاد پیوند میان ساختمان با چنین بستری در طراحی نما با استفاده از رنگ‌های گرم، از ایجاد تضاد با رنگ نماهای همسایه جلوگیری شده است. همچنین مدول‌های واقع در بخش میانی دارای رنگی متفاوت نسبت به مدول‌های کناری بوده و منجر به تاکید بر استقلال هر واحد و تراس مربوط به آن گردیده است.
مطلب پیشنهادی: طراحی آپارتمان مدرن
طراحی تیپ‌بندی‌های مختلف یکی دیگر از مهمترین نکات در معماری خانه‌های آپارتمانی به شمار می‌رود. این موضوع باعث میشود خانواده‌ها با توجه به نیازهای خود، قدرت انتخاب بیشتری در میان واحدهای مسکونی داشته باشند. براساس سیستم شبکه‌بندی در آپارتمان قیطریه و الزام فراهم کردن دسترسی اختصاصی، نور کافی و تراس برای هر واحد، شش نوع تیپ پلان برای این پروژه تعریف شده است که هر یک از ویژگیهای منحصربه‌فردی مانند تراس‌هایی با مناظر متفاوت و متراژ و ابعاد مختلف برخوردار هستنند.
یکی از مهمترین نکات در طراحی ساختمان‌هایی که افراد زیادی در آنها مستقر هستند، چگونگی دسترسی ساکنان به آسانسورها و راهپله بوده و معماری خانه‌های آپارتمانی نیز از این اصل مستثنا نیست. با توجه به این موضوع تمامی واحدها در پروژه قیطریه دسترسی‌هایی مستقیم، مستقل و بدون مانع به پله‌های فرار و سه آسانسور مجزای ساختمان دارند و ساکنان هیچ خانهای هنگام حضور در فضای مشاع و میانی واحدها، مزاحم دیگر ساکنان نخواهند شد.
در طراحی فضاهای داخلی، از مصالحی مانند چوب که دارای ترکیب رنگ گرم و خنثی هستند، استفاده شده است. این ترکیب رنگ علاوه بر افزایش حس صمیمیت در محیط خانه، یادآور رویکردی مدرن در طراحی داخلی نیز میباشد. همچنین جایگذاری فضاهای مختلف در هر واحد آپارتمانی، به نحوی است که تمام بخشها از نور طبیعی و دید به بیرون برخوردار باشند.
خانه در فرهنگ ایرانی همواره از توجه ویژه معماران هم در مرحله طراحی و هم در زمان ساخت برخوردار بوده است. با وجود این که معماری خانه‌های آپارتمانی رویکردی مدرن مانند معماری آپارتمان مدرن و نسبتا جدید نسبت به موضوع طراحی خانه دارد، توجه به فرهنگ بستر هر پروژه می‌تواند نقش مهمی در تامین آسایش کاربران داشته باشد. از طرفی معماری بومی هر منطقه شامل ملاحظاتی است که در طول سالیان شکل گرفته و بی‌توجهی به آنها می‌تواند در تضادی شدید با ایدئولوژی‌های پایداری نظیر کاهش مصرف انرژی، تولید زباله‌های غیرقابل بازیافت و اثر مخرب ساخت و ساز بر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین داشته باشد. یکی از موضوعات مورد توجه در معماری گذشته ایران، طراحی حیاط و فضای سبز بوده که امروزه حضور کمرنگی در معماری خانه‌های آپارتمانی دارد. طراحی حیاط علاوه بر جنبه زیبایی شناختی، کارکرد مهمتری به عنوان فراهم کردن شرایط و استانداردهای پایداری برای ساختمان داشته است.
امروزه در معماری خانه‌های آپارتمانی با توجه به مساحت حدودی که در اختیار است، امکان طراحی حیاط های وسیع وجود ندارد. با این وجود چنانچه این موضوع دغدغه یک معمار به عنوان یک شهروند باشد، راه حلی را خواهد یافت تا بتواند حداکثر فضای سبز را برای ساختمان فراهم کند. به همین منظور طراحی حیاط و بام سبز و همچنین انتخاب گیاهان مناسب برای آن، یکی از مهمترین بخشهای طراحی ساختمان قیطریه بوده است. به دلیل تاثیرات مخرب ساخت و ساز، به ویژه در شهرهایی مانند تهران که از آلودگی شدید هوا نیز رنج می‌برند، وجود گیاهان نقش موثری در کاهش بار مخرب ساختمان بر عوامل زیست‌محیطی خواهد داشت.
از طرف دیگر طبق تحقیقات به عمل آمده، با فشرده شدن فضاهای کار و زندگی، تعاملات انسانی به مقدار قابل توجهی کاهش یافته و همین امر منجر به افزایش اختلالات روانی و اجتماعی در میان شهروندان شده است. بر همین اساس در طبقه همکف ساختمان قیطریه فضاهای عمومی مانند کافه، سینما، سالن کنفرانس و باشگاه طراحی شده است که موجب حداکثر تعامل میان ساکنان خواهد شد.
نحوه و چگونگی معماری خانه‌های آپارتمانی در دنیایی که به سرعت در حال توسعه و تغییر است، موضوعی حیاتی در حفظ یکپارچگی شهری و همچنین افزایش آسایش شهروندان محسوب میشود. در نظر داشتن استانداردهای مختلف در کنار برطرف کردن نیازهای اساسی یک شهروند در روند طراحی یک آپارتمان می تواند تا حدی موجب کمرنگ شدن محدودیتهای فضایی و دسترسی به طبیعت در شهرهای امروز باشد.
در پروژه قیطریه، با وجود محدودیتها و چالشهای مختلفی که مهمترین آنها وجود اسکلت از پیش ساخته شده بود، تلاش شده است تا حداکثر استانداردهای فضای مسکونی برای ساکنان فراهم شده و حس بودن در "خانه" را برای آنها پررنگ کند. طراحی فضاهای برخوردار از نور طبیعی و دید گستره هر فضا به بیرون در کنار حفظ حریم خصوصی هر واحد و تعریف دسترسی های مجزا برای آن، مهمترین موضوعاتی هستند که در ساختمان قیطریه به عنوان یکی از جدیدترین معماری خانه‌های آپارتمانی مورد توجه قرار گرفته است.